بررسی برخی شاخص های بیومتریک در ماهی شاکولی تیگریس (Chalcalburnus mossulensis) مبتلا به انگل لیگولا اینتستینالیس (Ligula intestinalis)

     فون غالب ماهیان آب شیرین ایران متعلق به کپور ماهیان می­باشد که 31 جنس و 74 گونه دارند. استان کردستان در غرب ایران متعلق به ناحیه بین النهرین بوده و سد وحدت در 12 کیلومتری شمال شهر سنندج با 38 درجه عرض شمالی و 30 درجه طول شرقی بر بستر رودخانه قشلاق قرار دارد (5 و 6). یکی از ماهیان بومی ناحیه بین النهرین شاکولی تیگریس (Chalcalburnus mossulensis) می­باشد که در رودخانه قشلاق و دریاچه پشت سد آن وجود دارد (13 و 16). این ماهی جز خانواده کپورماهیان بوده و بدن کشیده و فک پایینی طویل داشته یک باله پشتی و باله دمی متجانس دارد (10 و 26). انگل لیگولا اینتستینالیس (Ligula intestinalis) جزء سستودهایی است که اغلب در کپور ماهیان آلودگی ایجاد
می­نماید. انگل لیگولا اینتستینالیس در مرحله پلروسرکوئیدی غیر بند­بند و در مرحله بلوغ بند­بند می­باشد. لیگولا اینتستینالیس جزء انگل­های بزرگ و مضر در محوطه بطنی ماهیان می­باشد. این انگل رشد گنادهای ماهیان را دچار وقفه کرده، به عبارت دیگر فیزیولوژی تولیدمثل را دچار آسیب می­کند (23 و 39). این انگل در جریان رشد در محوطه بطنی به دو طریق اندام­های تناسلی ماهیان را دچار صدمه می­نمایند، اول به طریق فیزیکی در اثر فشار ناشی از انگل به احشاء (27) و دوم ترشح مواد شیمیایی و تأثیر آن بر روی محور مغز، هیپوفیز و گناد (8 و 25). در جمعیت ماهیان وحشی، ماهیانی که مبتلا به آلودگی شدید با سستودها هستند به­ویژه در مواردی که غدد تناسلی تحت تأثیر قرار گرفته است دچار انقراض نسل می­گردند (11). حضور این انگل به­شکل توده بزرگ در محوطه بطنی ماهی اثرات متعددی به­دنبال دارد، زیر فشار قرار دادن و پیچ خوردن احشاء و اختلال در رشد گنادها و متعاقب آن آشفتگی در عملکرد این ارگان­ها و در نهایت باعث ضعف و تحلیل ماهیان آلوده شده و این ماهیان اغلب تورم در ناحیه شکمی داشته و نمیتوانند وارد چرخه تولیدمثلی شوند و معمولاً به­صورت نامتعادل در سطح آب شناور مانده و به راحتی توسط پرندگان شکار  می­شوند (11 و 36).

شیوع لیگولوزیس در آب­های داخلی کشور و در دریاچه­ها و سایر منابع آبی به کرات ثبت شده است، لیگولوزیس در ماهیان فیتوفاگ در تالاب هامون گزارش شده است به نحوی که درصد آلودگی در تابستان به 100% رسیده است. عفونت سنگین لیگولوزیس در ماهیان سیم و کُلمه دریاچه سد ارس نیز گزارش شده است و با توجه به گزارشات متعدد موجود می­توان بیان نمود که شیوع لیگولوزیس در اغلب دریاچه­های منطقه غرب کشور مانند دریاچه سد قشلاق در سنندج، دریاچه سد بوکان، دریاچه سد وحدت، دریاچه سد مهارلو بالا می­باشد (6، 15 و 17). همچنین لیگولوزیس در تالاب انزلی، تالاب گمیشان و رودخانه زاینده رود نیز  گزارش شده است (5). مرتضوی (1383) لیگولوزیس را از ماهیان دریاچه سد ستارخان اهر گزارش کرده است (17). چند مورد گزارش آلودگی ماهی سفید نیز با لیگولا در سد ارس وجود دارد (20). در بررسی انجام شده در مازندران میزان آلودگی با لیگولا 7/9 درصد برآورد شد که شرایط فصلی در میزان بروز آن تأثیر داشته و در استخرهای خاکی شیوع بیشتری دارد (38). گزارش­های متعددی از شیوع لیگولوزیس در ماهیان آب شیرین جهان نیز وجود دارد (22، 27، 31 و 34). در بررسی صورت گرفته در دریاچه سد وحدت کردستان در سال 1383 از 600 نمونه ماهی شاه کولی بررسی شده آلودگی در زمستان 73 ، پاییز 45، تابستان 42 و بهار 36 درصد بود که این آمار
نشان­دهنده یک تهدید مهم برای بومی سازان و ذخایر ماهیان بومی بوده (3) و لزوم بررسی تأثیرات این انگل را در
حوضه­های آبی مختلف و مقایسه آن با یافته های سایر محققین را ضروری می­نماید.

مواد و روش­ها

     به­منظور انجام نمونه برداری از ماهیان شاه کولی سد وحدت کردستان با مراجعه به محل در ساحل جنوبی دریاچه سد وحدت سنندج و با قرار دادن تور پره با چشمه­های 2 میلی­متری تعداد 500 عدد ماهی شاکولی صید گردید. این ماهیان با استفاده از کلیدهای عبدلی (1378) و  Saadati (1977) شناسایی و از سایر ماهیان جدا شدند (14 و 37).

جهت تعیین سن ماهیان روش استفاده از فلس انتخاب شد و بدین منظور تعدادی فلس از ناحیه زیر لبه جلویی باله پشتی و بالای خط جانبی ماهیان توسط پنس جدا شد. نمونه فلس بعد از شستشو و شفاف­سازی زیر استرئومیکروسکوپ با بزرگنمایی 20× بررسی و تعیین سن شد (2، 4، 13 و 18). در این بررسی ماهیان بالای یکسال انتخاب و مطالعات بر روی آنها انجام گرفت، در نهایت بعد از شناسایی و تعیین سن تعداد 300 عدد ماهی مورد بررسی نهایی قرار گرفت.

این ماهیان کالبدگشایی شده و موارد آلوده به انگل از موارد سالم جدا گردیدند. در صورت آلودگی ماهی، با جدا کردن پلروسرکوئیدهای به­دست آمده بر اساس روش  Fernando (1972) عملیات تثبیت و رنگ­آمیزی انجام شده (29) و به کمک کلید جلالی (1377) پلروسرکوئید شناسایی شد (5)، که در تمام موارد پلروسرکوئید لیگولا اینتستینالیس تأیید گردید (نگاره 1).

با استفاده از ترازوی دیجیتال با دقت 001/0 وزن ماهیان آلوده و سالم اندازه­گیری شد. طول کل نیز با استفاده از تخته بیومتری در هر دو گروه از ماهیان سنجیده شد. همچنین در ماهیان استخوانی تعیین میزان ضریب چاقی یا C.I. (Condition Index or factor) که می­تواند نشان­دهنده شرایط زیستی ماهی باشد اندازه­گیری شد. محاسبه شاخص  گنادوسوماتیک یا G.S.I.  (Gonadosomatic Index or Ratio) که یک روش غیرمستقیم برای تخمین وضعیت رسیدگی و یا عدم رسیدگی گنادها بوده و مرحله رشد آنها را مشخص می­کند، نیز مورد ارزیابی قرار گرفت. این شاخص­ها با روش­های ذیل محاسبه گردیدند (19).

100 × طول ماهی به توان 3/ وزن ماهی بدون احشاء= C.I. or C.F.

وزن کل بدن /100× وزن گناد= G.S.R. or G.S.I.  

اطلاعات به­دست آمده توسط نرم افزار Excel 2007 و سپس از طریق نرم افزار آماریSAS  (version 9) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته­ها

     از 300 عدد ماهی شاکولی صید شده 75 مورد آلوده به انگل لیگولا اینتستینالیس بودند که گویای میزان آلودگی 25 درصدی می­باشد. نتایج بررسی پارامترهای زیستی به­طور کامل در جدول 1 منعکس گردیده است که در تمامی موارد رابطه معنی­داری بین میانگین پارامترهای مورد سنجش در ماهیان سالم و آلوده وجود دارد (005/0>p).

جدول 1– میانگین پارامترهای زیستی بررسی شده در ماهیان آلوده و سالم

بحث و نتیجه‌گیری

     بیماری­های انگلی اغلب به دلیل نیاز انگل به میزبان با تلفات کمی ادامه می­یابد و انگل­ها تمایل به از بین بردن میزبان ندارند، ولی در مدت طولانی ابتلاء، می­توانند صدمات جبران ناپذیری را به صنعت تولیدات دامی و ذخایر طبیعی ماهیان وارد نمایند و این اهمیت بررسی بیش از پیش این بیماری­ها را مشخص می­کند. تأثیر آلودگی بالیگولا اینتستینالیس باعث
می­شود در هنگام تخم­ریزی ماهی خسارات اقتصادی مهمی به وجود آید. به­طور کلی آلودگی با تعداد زیاد پلروسرکوئید همراه با کاهش رشد، لاغری، کم­خونی، تیره شدن رنگ بدن، عدم تعادل در هنگام شنا و حساس شدن به عفونت­های ثانویه است. درباره اثر آلودگی بر روی وزن ماهیان آلوده نظرات متفاوتی ابراز شده است، مثلا در یک بررسی مشخص شد که آلودگی ماهی کپور زرد با لیگولا اینتستینالیس موجب کاهش رشد این ماهی­ها به میزان 55 درصد شده است. بررسی­ها متعددی دیگری تأثیرات این انگل بر روی میزان رشد ماهیان را مورد مطالعه قرار داده­اند که نشان دهنده تأثیر منفی آن روی روند رشد بوده و باعث کاهش وزن ماهیان می­شود (1، 21، 28 و 30) که در بررسی فوق نیز کاهش معنی­دار وزن ماهیان مشهود بود.

در مطالعات عبدی و موبدی (1381) اولین مورد بیماری لیگولوزیس از استخرهای پرورشی گرم آبی در شمال استان آذربایجان­غربی گزارش شد (15) که می­توان علت آنرا نزدیکی این استخرها به دریاچه مخزنی سد ارس (منبع عمده این بیماری در منطقه) و پراکندگی پرندگان دانست. اگر تا به حال در کشور تصور کم اهمیت بودن این انگل برای ماهیان پرورشی در ذهن­ها بوده با این گزارش درگیری
سرمایه­گزاری­های مستقیم انسان در این زمینه مطرح شده و لزوم مطالعه دقیق در خصوص ویژگی­های این انگل را مشخص می­سازد. در جهان نیز گزارش­های متعددی از شیوع لیگولوزیس در ماهیان آب شیرین وجود دارد که درصد آلودگی ماهیان را تا 100% گزارش می­کنند (22، 27، 31 و 34). شیوع لیگولوزیس در منابع آبی کشور آلمان در مورد ماهی سیم 80 درصد گزارش شده است که احتمال بالای آلودگی در آبزیان وحشی و پرورشی را می­رساند (24). در ایران در حال حاضر در اغلب آبگیرها و دریاچه­های طبیعی و پشت سدها این انگل وجود دارد (5، 9، 12 و 15). در صد آلودگی اگرچه در فصول مختلف سال می­تواند متفاوت باشد ولی میانگین در صد آلودگی در مطالعات انجام گرفته در منطقه کردستان توسط جلالی و برزگر (6) با درصد آلودگی این بررسی مطابقت دارد.

مشابه همین بررسی که در کشور ترکیه بر روی 274 ماهی بیترلینگ (Bitterling) صورت گرفت مشخص کرد که انگل لیگولا اینتستینالیس 77/14 درصد کاهش رشد در ماهیان مورد مطالعه ایجاد کرده است (21 و 35). در بررسی حاضر نیز وزن سوماتیک در ماهیان آلوده به مراتب کم بوده و بیان­کننده لاغری در آنها می­باشد. به عبارت دیگر متوسط میزان   C.I. در ماهیان سالم (75/0) بالاتر از ماهیان آلوده (6/0) می­باشد. دلیل این حالت حضور انگل در بدن ماهیان آلوده و تأثیر روی متابولیسم، کمبود انرژی و ممانعت از رشد می­باشد که شاخص .C.I ماهیان آلوده را کاهش می­دهد.

در مطالعه دیگری که در همین کشور بر روی ماهیان کپور معمولی (Common Carp) و لای ماهی (Tinca tinca) صورت گرفت، مشخص شده که میزان رشد ماهیان غیرآلوده به­طور معنی­دار از ماهیان آلوده بیشتر بود. همچنین در بررسی ماهیان شاکولی رودخانه قره­سو پارامترهای تولید مثلی مورد بررسی قرار گرفت، که تعداد نر و ماده از جهت ابتلاء با هم تفاوت معنی­داری نداشته ولی آلودگی بر روی هم آوری، طول چنگالی، وزن کلی و وزن گنادها تأثیر معنی­داری داشت (21 و 35) که با نتایج بررسی حاضر از  نظر کاهش معنی­دار در طول کل و وزن ماهیان مطابقت دارد.

در بررسی­های  صورت گرفته در کشورهای مختلف مشخص گردید که گونه­های متعددی از کپور ماهیان به انگل لیگولا اینتستینالیس مبتلا می­شوند. این محققین در مطالعات خود بر روی لای ماهی اثر این انگل را بر غده هیپوفیز و گنادها بررسی کرده و نشان دادند که برخی سلول­ها در این دو بافت دچار تغییراتی می­شوند. در بررسی دیگری مشخص گردید که این انگل علاوه بر اینکه تغییرات بافتی در گنادها و هیپوفیز ایجاد می­کند مواد ضد گنادوتروپین از خود ترشح می­کند که بر عملکرد گنادوتروپین مترشحه از هیپوفیز اثر گذاشته و در فرایند تکامل غدد تناسلی اختلال ایجاد می­کند (22، 24 و 34).

در مطالعات دیگری که در خصوص تأثیرات انگل لیگولا اینتستینالیس بر بدن ماهی سیم صورت گرفت مشخص گردید که این انگل موجب کاهش شدید G.S.I. در هر دو جنس شده و توده گنادی را کاهش می­دهد، همچنین در فصل
تخم­ریزی در جنس نر توبرکل­های جنسی کاهش می­یابد (32).  مشابه این نتایج در این بررسی هم مشخص شد که G.S.I. ماهیان سالم (7/5) و ماهیان آلوده (4/1) بوده و نشان دهنده کاهش شدید توده گنادی نسبت به وزن بدن می­باشد.

در ایران طبق گزارش جلالی و برزگر (2006) حداکثر آلودگی 91/28 درصد در دریاچه زریوار کردستان گزارش شده است (33). چند مورد ابتلا به لیگولا نیز در سد ارس گزارش شده است (20) که همگی آنها حاکی از اهمیت گسترش انگل فوق بوده و چون در منابع آبی پشت سدهای کشور ماهیان پرورشی نیز نگه­داری می­شوند لزوم بررسی راهکارهای مقابله با این انگل را ضروری می­نماید.